عطاری خراسانی

گیاه دارویی افدرا، ارمک، هوم، ریش بز Ephedra major

گیاه افدرا از خانواده Ephedraceae دارای یک جنس و بیش از 50 گونه است که به طور فاصله دار و دور از یکدیگر در نواحی مختلف کره زمین پراکنده شده است. افدرا ماژور گیاهی عموما دو پایه بالا رونده و به ارتفاع یک متر و گاهی بیشتر ساقه آن دارای انشعابات فراوان ظاهر بند بند و غلافی از فلس ها در هر بند است که برگ های رشد نیافته آن به حساب می آیند. ماده اصلی گیاه افدرا ، افدرین و پزدوافدرین می باشد که جهت درمان بیماری های ضعف عضلانی، کاهش فشار خون، اختلالات خواب، رماتیسم و غیره مورد استفاده قرار می گیرد(2). این گیاه حدواسط بازدانگان و نهاندانگان است. این گونه اغلب درکوهستانهاي منطقه ایران و تورانی و در ارتفاع 1500 تا 3000 متر دیده می شود.

موارد مصرف و پرهیز

گیاه افدرا در طب سنتی چین در درمان بیماري هایی مثل سرماخوردگی، آنفولانزا، برونشیت، گرفتگی بینی، تبیونجه، آرتریت، کهیر، عدم تعریق، سردرد، دردهاي استخوان و مفاصل و کاهش فشارخون توصیه می شود. علاوه بر کاربردهاي سنتی، امروزه از این گیاه در تولید مکمل هاي غذایی براي کاهش وزن و تقویت ماهیچه ها در ورزشکاران استفاده می شود. از طرفی دیگر، مصرف بالاي این ترکیب در بیماران سبب عوارضی نظیر اضطراب، بیقراري، بیخوابی، مشکل در دفع ادرار و در برخی موارد جنون می شود

این گیاه دارای کاتینون‌های مصنوعی است که با استفاده از ماده اولیه سودوافدرین ساخته‌می شود. این ماده به‌صورت استنشاقی، تزریقی و بلع جذب بدن شده و جزو مواد محرک و سرخوش کننده است. پیش‌ساز افدرون، ماده‌ای به نام افدرین است که از گیاه افدرا (در ایران ریش بز یا اُرمک) گرفته می‌شود. برگ‌های گیاه افدرا سال‌ها توسط چینی‌ها به صورت جوشانده تهیه و به‌نام «ماهوانگ» مصرف می شد. این ماده باعث احساس خوشی و انرژی می‌شد. مورون‌ها نیز پس از آن که در سال 1847 در ایالت یوتاساکن شدند، دریافتند که مردم محلی آمریکا از برگ‌های گیاه افدرا به عنوان ماده مهیج استفاده می‌کنند. آنان نیز با جوشاندن برگ‌های این گیاه «چای مورون‌ها» را درست کرده و نوشیدند.

متکاتینون برای اولین بار در سال 1928 در ایالات متحده ساخته شد، ولی در سال 1958 توسط کارخانه پارک به ثبت رسید (10). این دارو اولین بار در دهه 1930 تا 1940 به نام افدرون در اتحاد جماهیر شوروی به عنوان داروی ضد افسردگی مصرف شد و از همان زمان تا به امروز در روسیه مصرف می‌شود.

تاریخچه استفاده از گیاه هوم

هوم که در اوستایی «هَـئـومَـه» و در سانسکریت «سومَـه/ سوم» خوانده می‌شود، سپندترین و مقدس‌ترین گیاه نزد ایرانیان و هندوان باستان بوده است. از این گیاه در بسیاری از متون ایرانی و هندو به فرخندگی و با گرامیداشت فراوان یاد کرده شده و آنرا سرور، رد و شهریار همه گیاهان و رستنی‌ها می‌شناخته‌اند. با اینکه این گیاه کارکردهای آیینی و مقدس خود را تا اندازه زیادی از دست داده است، اما همچنان باورهای بسیاری در باره آن در میان مردمان نواحی گوناگون زنده مانده است.

مردمان باستان با کوبیدن ساقه‌های هوم در هاون، افشره آنرا می‌گرفته و بصورت یک نوشیدنی خالص و یا همراه با شیر و افزودنی‌های دیگر می‌نوشیده‌اند. این عمل، کم‌کم شکلی آیینی به خود می‌گیرد و بعدها حتی بدون اینکه هومی در میان باشد، صرف کوبیدن هاون، عملی آیینی و دعوت مردمان به مراسم نیایش بشمار می‌رفته است.

هوم و شیره یا افشره آن، خاصیت‌هایی دارد که موجب رویکرد مردمان به آن شده است. افدرین یا آندرنالین گیاهی موجود در آن خاصیت تسکین‌بخشی به هنگام درد دارد و نوعی مسکن طبیعی و نیرومند است. برخی پژوهشگران نیز گمان داده‌اند که منظور از دارویی که در داستان زایش رستم به یاری سیمرغ برای بیهوشی و شکافتن پهلوی رودابه بکار رفته، هوم بوده است. نوشیدن افشره هوم که طبیعتی سرد دارد، موجب نوعی سرخوشی و شادی و احساس توانایی بیشتر می‌شود. نوشیدن مقدار زیاد یا غلیظ از افشره هوم، موجب تنگی عروق، بالارفتن فشار خون و سرگیجه و خواب‌آلودگی شدید می‌شود.

برای تهیه افشره هوم، مقدار کمی از ساقه‌های تازه یا خشک آنرا با اندکی آب در هاون می‌ریزند و می‌کوبند. برای بهترین نتیجه، معمولاً کوبیدن را تا چند روز و با فاصله‌های چند ساعته تکرار می‌کنند. سپس عصاره به دست آمده را بار دیگر با میزانی از آب یا شیر رقیق می‌کنند تا نسبت نهایی نوشیدنی آماده شده، برابر با دو تا پنج در هزار باشد. یعنی دو تا پنج گرم ساقه هوم برای یک لیتر نوشیدنی.

بخش‌هایی از کتاب اوستا به هوم اختصاص دارد و هوم یشت نامیده می‌شود. هوم یشت در درون یسناها جای دارد و از یسنای نهم تا یازدهم را در بر می‌گیرد. البته یشت بیستم اوستا نیز هوم یشت نامیده می‌شود، اما تنها چند بند از هوم یشت اصلی را در بر دارد. هوم یشت، در بزرگداشت و ستایش این گیاه ارجمند سروده شده است.

هوم در اوستا کارکردهای فراوانی دارد: او «دورَئوشَه» به معنای دوردارنده مرگ است. او بخشنده فرزند نیک، آورنده توانمندی، تندرستی، فزایندگی، بالندگی، توانایی تن ، انـدیـشه‌ورزی و آورنده صلح و آشتی و آرامش است. (برای آگاهی از تمام ویژگی‌های هوم در اوستا و سرودهای باشکوه ستایش آن به هوم یشت بنگرید).

«ودا»های هندوان نیز بخش‌های فراوانی در پیوند با هوم دارد و در بسیاری از سرودهای «ریگ ودا»، گیاه «سومَه» همراه با دل‌انگیزترین واژه‌ها گرامی داشته شده و ستوده شده است. سومه، نوشیدنی دوست‌داشتنی ایندرا (خدای بزرگ هندو) بوده و به او چابکی و توانایی می‌بخشیده است (ماندالای 4، سرود 26).

«هوم» بجز نام گیاه، نام ایزد نگاهبان این گیاه نیز به حساب می‌آید. همچنین در شاهنامه فردوسی از مردی به نام «هوم» سخن رفته است که در کوهستان زندگی می‌کند و در گرفتن افراسیاب به کیخسرو یاری می‌رساند؛ این نام نیز به احتمال اشاره به گیاه هوم است که در طول زمان دچار تغییرات مصداقی شده است.

به نظر می‌آید که منظور از «سکاهای هوم نوش» (در فارسی باستان: «سَـکَـه هَـئـومَـه‌وَرگـا») که در سنگ‌نبشته‌های هخامنشی برای نامیدن یکی از سرزمین‌های تابع شاهنشاهی هخامنشی بکار است، سکاهایی هوم پرست بوده باشند که هوم را خدای بزرگ می‌دانسته‌اند.

با تمام چنین ویژگی‌ها و شهرت و محبوبیتی که هوم در دوران باستان داشته، امروزه بسیار گمنام و ناشناس مانده و حتی معمولاً عکس و توصیفی از آن در آثار ایران‌پژوهی که از هوم سخن می‌گویند، دیده نمی‌شود. از این رو در اینجا اندکی به معرفی این گیاه و باورهای مردمی در باره آن می‌پردازم.

«هوم» بجز نام گیاه، نام ایزد نگاهبان این گیاه نیز به حساب می‌آید. در شاهنامه از مردی به نام «هوم» نیز سخن رفته است که در کوهستان زندگی می‌کند و در گرفتن افراسیاب به کیخسرو یاری می‌رساند؛ این نام نیز بی‌گمان اشاره به گیاه هوم است که در طول زمان دچار تغییرات شده است.